Δρ. Μαριάννα Χριστοδούλου: Μια βουτιά στον μυστηριώδη κόσμο της ανοσολογίας

Η Δρ. Μαριάννα Χριστοδούλου μας μιλάει για την έρευνά της στον τομέα της ανοσολογίας, τις ξεχωριστές στιγμές της καριέρας της αλλά και για τη θέση της γυναίκας στον χώρο της Ακαδημίας και της επιστημονικής κοινότητας.

Το ταξίδι της Μαριάννας ξεκίνησε στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης όπου πήρε το πτυχίο της στην Βιολογία. Στη συνέχεια, προχώρησε σε μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές στην Ανοσολογία και τις Ανθρώπινες Αυτοάνοσες ασθένειες στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Δούλεψε για αρκετά χρόνια ως μεταδιδακτορική ερευνήτρια στην Ιατρική Σχολή Αθηνών αλλά και στο Ερευνητικό Ινστιτούτο Ανοσολογίας και Φλεγμονωδών ασθενειών στο Πανεπιστήμιο της Γλασκώβης. Σήμερα, ζει μόνιμα στην Κύπρο όπου εργάζεται ως Επίκουρη Καθηγήτρια Ανοσολογίας στο Ευρωπαϊκό Πανεπιστήμιο Κύπρου. Παράλληλα είναι επικεφαλής της δικής της ερευνητικής ομάδας η οποία ασχολείται με τη μελέτη του ανοσοποιητικού συστήματος και ασθενειών που σχετίζονται με τη δυσλειτουργία του. Η Μαριάννα μίλησε στο Greek Women in STEM για το ερευνητικό της έργο καθώς και για τις στιγμές που αποτέλεσαν ορόσημο στην καριέρα της και πώς αυτές την οδήγησαν εδώ που βρίσκεται σήμερα.

Θα μπορούσες να μας εξηγήσεις, με απλά λόγια, σε ποιον τομέα επικεντρώνεται η έρευνα σου? 

Εργάζομαι στον τομέα της Βιοϊατρικής Μεταφραστικής Έρευνας, που έχει ως στόχο την αξιοποίηση και εφαρμογή σύγχρονων τεχνικών μοριακής  βιολογίας στην κλινική πράξη, ως βοηθητικά εργαλεία για τους γιατρούς και προς όφελος των ασθενών (προσέγγιση γνωστή και ως «από τον εργαστηριακό πάγκο στην κλίνη των ασθενών»). Πιο συγκεκριμένα, η έρευνά μου αφορά παθολογικές καταστάσεις στις οποίες κυρίαρχο ρόλο παίζει το ανοσοποιητικό σύστημα και πιθανές δυσλειτουργίες του. Προσπαθώ να αναδείξω στοιχεία αυτού του συστήματος (κυτταρικούς πληθυσμούς, γονίδια και πρωτεΐνες) και να κατανοήσω πώς αυτά επηρεάζουν την ανάπτυξη αυτοάνοσων ασθενειών, καρκίνου και άλλων ανθρώπινων διαταραχών. Για να το κάνω αυτό, χρησιμοποιώ κυρίως ανθρώπινα δείγματα (βιοψίες ιστών, δείγματα περιφερικού αίματος και ορού), στα οποία εφαρμόζω σύγχρονες τεχνικές κυτταρικής και μοριακής βιολογίας, αλλά και νεότερες προσεγγίσεις ομικής (“omics”). Οι τεχνολογίες αυτές, σε αντίθεση με τις πιο κλασσικές προσεγγίσεις που μελετούν συγκεκριμένα μόρια ξεχωριστά, σαρώνουν ολόκληρο το σύνολο των γονιδίων του δείγματος, ή άλλων μορίων (μόρια mRNAs, πρωτεΐνες κλπ), και έχουν τη δυνατότητα να αναδείξουν μόρια-«κλειδιά», που διέπουν την ανάπτυξη και τη διαιώνιση μιας παθολογικής κατάστασης.

Ποια είναι η σημαντικότητα/το αντίκτυπο της μελέτης σου?

Μέσω της έρευνάς μου στοχεύω πρωτίστως στην καλύτερη κατανόηση των μηχανισμών των κυτταρικών αλληλεπιδράσεων και των μοριακών δικτύων που αποτελούν τη βάση της παθογένεσης συγκεκριμένων ανθρώπινων διαταραχών. Απώτερος στόχος είναι να εντοπιστούν μόρια ή κύτταρα που είναι σημαντικοί παίκτες σε αυτή και μπορούν να χρησιμεύσουν ως πιθανοί θεραπευτικοί στόχοι ή/και πιθανοί βιοδείκτες για τη διάγνωση και την παρακολούθηση της ανταπόκρισης των ασθενών στη θεραπεία. Η εισαγωγή τέτοιων βιοδεικτών στην κλινική πράξη ελπίζουμε ότι θα διευκολύνει τη διαχείριση των ασθενών και θα βελτιώσει την ποιότητας ζωής και τα ποσοστά επιβίωσής τους.

Τι είναι αυτό που σε παθιάζει και αποτελεί πηγή της έμπνευσής σου? Τι απολαμβάνεις περισσότερο?

Η παθοφυσιολογία των ανθρώπινων ασθενειών αποτελεί ένα πεδίο μυστηρίου, που έχει όμως κρυμμένες λύσεις. Η βιοϊατρική έρευνα προσπαθεί να αποκρυπτογραφήσει τα σημάδια και να αποκαλύψει τους κώδικες για να προτείνει τρόπους διαχείρισης νοσηρών καταστάσεων. Επιπλέον, το ανοσοποιητικό μας σύστημα αποτελείται από ένα αξιοθαύμαστο δίκτυο αλληλεπιδράσεων μεταξύ διαφορετικών τύπων ανοσολογικών και άλλων κυττάρων, που επικοινωνούν μεταξύ τους  χρησιμοποιώντας μοριακά σήματα, τα οποία πρέπει να αποκαλύψουμε, να κατανοήσουμε και να επεξεργαστούμε, προκειμένου να επέμβουμε με θεραπευτικά μέσα. Προηγούμενα ερευνητικά επιτεύγματα που χρησιμοποιούνται τώρα στην κλινική πράξη με μεγάλη επιτυχία (όπως η ανοσοθεραπεία του καρκίνου) αποτελούν τεράστια πηγή έμπνευσης. Ωστόσο, υπάρχουν πολλά που λείπουν μέχρι να κατανοήσουμε πλήρως πώς κυβερνάται αυτό το κυτταρικό σύμπαν. Το να προσπαθήσουμε να αποκτήσουμε όλο και περισσότερη γνώση είναι μεγάλη πρόκληση. Η ανάπτυξη του βιολογικού ερωτήματος και η πορεία προς την απάντηση βήμα-βήμα, αποτελεί αντικείμενο πάθους για κάθε άτομο που υπηρετεί την επιστήμη. Αν σε αυτό συμπεριλαμβάνεται και η καθοδήγηση νεότερων επιστημόνων και υποστήριξή τους στο δικό τους ταξίδι προς τη γνώση, τότε για μένα αποτελεί ιδιαίτερα μεγάλη χαρά και τιμή.

Μέχρι σήμερα, ποιο επίτευγμά σου σε έκανε να νιώσεις πιο περήφανη ως επιστήμονας?

Δεν θα ξεχάσω ποτέ όταν, το 2007, ως διδακτορική φοιτήτρια μού απονεμήθηκε το "Βραβείο περίληψης εργασίας για εξαιρετική έρευνα στο σύνδρομο Sjögren", από το ίδρυμα Sjögren's, κατά την 71η Ετήσια Επιστημονική Συνάντηση του Αμερικανικού Κολλεγίου Ρευματολογίας, στη Βοστώνη των ΗΠΑ. Αυτό με δίδαξε ότι η υπομονή, η προσήλωση στον στόχο, η σχολαστική δουλειά, η απάντηση του επιστημονικού ερωτήματος, μπορεί να δώσει εξαιρετικά αποτελέσματα και ηθική ικανοποίηση. Σίγουρα, αυτό το βραβείο ανήκει και στα άτομα που επέβλεπαν τη διδακτορική μου διατριβή, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ευσταθία Καψογεώργου και τον Καθηγητή Χαράλαμπο Μ. Μουτσόπουλο. Υπήρξα τυχερή που τους είχα μέντορες στην αρχή της καριέρας μου.

Κατά τη διάρκεια της καριέρας σου, ποια ήταν η πιο δύσκολη/απαιτητική συνθήκη με την οποία ήρθες αντιμέτωπη? Πώς πιστεύεις ότι αυτή επηρέασε τόσο τον επαγγελματισμό σου αλλά και εσένα προσωπικά?

Για διάφορους προσωπικούς και επαγγελματικούς λόγος, χρειάστηκε να απασχοληθώ σε διαφορετικά ακαδημαϊκά περιβάλλοντα και ερευνητικά εργαστήρια στην Ελλάδα, την Κύπρο και το εξωτερικό, κάτι το οποίο, παρά τις  δυσκολίες που αφορούν στην αποτελεσματική προσαρμογή στο νέο εργασιακό χώρο για την παραγωγή ερευνητικών αποτελεσμάτων όσο το δυνατόν γρηγορότερα, αποτέλεσε ιδιαίτερη πρόκληση για μένα. Το να ακολουθώ τη ρουτίνα, το πρόγραμμα και το σύστημα λειτουργίας διαφορετικών εργαστηρίων και πανεπιστημιακών τμημάτων, η αλληλεπίδραση με διαφορετικούς ανθρώπους και η εμπειρία της καθημερινότητας σε διαφορετικές χώρες, βοήθησε την ακαδημαϊκή και προσωπική μου εξέλιξη καθώς διεύρυνε τους επιστημονικούς και κοινωνικούς μου ορίζοντες, βελτίωσε τις ερευνητικές και επικοινωνιακές μου δεξιότητες, με ωρίμασε, κατέρριψε τις όποιες προκαταλήψεις πιθανά να είχα, με έκανε δεκτική στην αλληλεπίδραση με συνεργάτες διαφορετικής ιδιοσυγκρασίας και κουλτούρας, με κατέστησε πιο παραγωγική και με βοήθησε να επικοινωνώ αποτελεσματικότερα με συνεργάτες όλων των βαθμίδων.

Μίλησε μας για τους λόγους που σε οδήγησαν να ακολουθήσεις ακαδημαϊκή καριέρα.

Ως μέλος της Ακαδημαϊκής κοινότητας, μού δίνεται η ευκαιρία να ακολουθήσω έρευνα υψηλού επιπέδου, συμμετέχοντας σε διάφορα, διεπιστημονικά δίκτυα με ερευνητές και ακαδημαϊκούς από όλον τον κόσμο. Ταυτόχρονα, έχω το προνόμιο να κατέχω μια καίρια θέση στο πεδίο της  παροχής γνώσης και επικοινωνίας ακαδημαϊκού ήθους σε νέα άτομα, για να γίνουν οι μελλοντικοί μας επαγγελματίες βιοϊατρικοί επιστήμονες σε διάφορες θέσεις (ακαδημία, βιομηχανία, εκπαίδευση). Το υψηλό αίσθημα ευθύνης που προκύπτει από τα παραπάνω, αποτελεί τεράστια πρόκληση αλλά και ισχυρή κινητήρια δύναμη για να διατηρήσω υψηλά πρότυπα ποιότητας στη δουλειά μου.

Είναι παγκόσμιο φαινόμενο ότι δεν υπάρχουν αρκετές γυναίκες, σε σχέση με τους άντρες, σε υψηλόβαθμες θέσεις στις Ανώτερες σχολές. Κατά τη γνώμη σου, ποιοι είναι οι καλύτεροι τρόποι να υποστηρίξουμε τις γυναίκες ώστε να διεκδικήσουν ηγετικές θέσεις τόσο στην Ακαδημαϊκό χώρο αλλά και στον τομέα της Έρευνας και Ανάπτυξης? 

Το πρόβλημα ξεκινά από τη λανθασμένη γενική αντίληψη ότι η ανεξαρτησία, ο ανταγωνισμός, η ικανότητα καθοδήγησης κλπ, χαρακτηριστικά προσωπικότητας που είναι απαραίτητα σε μία ηγετική θέση, είναι «αντρικά» χαρακτηριστικά. Επιπλέον, παραδοσιακά ο πρωταρχικός σκοπός για τη ζωή μίας γυναίκας θεωρείται η ανατροφή των παιδιών, η συντήρηση του νοικοκυριού κλπ., με αποτέλεσμα κάθε πιθανή επαγγελματική υποχρέωση, συμπεριλαμβανομένων αυτών που συνοδεύουν μία ηγετική θέση,  αποτελεί εμπόδιο στον «προορισμό της γυναίκας». Ακόμη, τα στερεότυπα που αφορούν τις «αντρικές και γυναικείες δουλειές», διδάσκονται από τα πρώτα χρόνια της εκπαίδευσης: από νωρίς, το μικρό παιδί που αρχίζει και σκέφτεται το μέλλον του, έχει μπροστά του μία προκαθορισμένη λίστα με επαγγέλματα, στα οποία έχει ευκολότερη πρόσβαση με βάση το φύλο του. Για παράδειγμα, για μία νεαρή κοπέλα φαντάζει ευκολότερο και καταλληλότερο να γίνει δασκάλα από ότι μηχανολόγος μηχανικός. Ακόμη και όταν μία γυναίκα γίνεται μέλος της ακαδημαϊκής κοινότητας,  έχει σε αρκετές περιπτώσεις να αντιμετωπίσει μία άνιση κατανομή υποχρεώσεων: στις γυναίκες ακαδημαϊκούς, τείνουν να αναθέτονται περισσότερες οργανωτικές υποχρεώσεις, ακόμη και γραμματειακή υποστήριξη (με τη δικαιολογία ότι οι γυναίκες εκ φύσεως είναι καλύτερες σε αυτό), σε σχέση με τους άνδρες, κάτι το οποίο τους στερεί από την ακαδημαϊκή τους εξέλιξη. Και αν παρ’ όλα αυτά καταφέρει μία γυναίκα να ανελιχθεί σε μία ηγετική θέση, είναι κάτι που δεν είναι και το πλέον αναμενόμενο και ακούγεται έως και περίεργο, ανεξάρτητα των προσόντων που κατέχει. Παρά τις προσπάθειες για να αλλάξουν αυτά τα στερεότυπα, όλοι μας, άνδρες και γυναίκες, έχουμε εσωτερικοποιήσει αυτές τις πεποιθήσεις, και ακόμη και υποσυνείδητα τείνουμε να τις ακολουθούμε. Συνεπώς, είναι ζωτικής σημασίας αρχικά να επαναπροσδιοριστεί η στάση μας απέναντι στο θέμα αυτό, και στη συνέχεια να προσφερθούν ευκαιρίες που να υποστηρίζουν τις επαγγελματίες γυναίκες, ανεξάρτητα της προσωπικής και οικογενειακής τους κατάστασης, προκειμένου να είναι ισότιμα μέλη της επιστημονικής κοινότητας, και να ηγηθούν τομέων στον ακαδημαϊκό χώρο αλλά και στο χώρο της Έρευνας και Ανάπτυξης.

Κατά τη γνώμη σου, τι αλλαγές χρειάζεται να γίνουν στην επιστημονική κοινότητα ώστε να γίνει πιο ελκυστική στο γυναικείο φύλο?

Η επιστημονική κοινότητα αυτή καθαυτή είναι ήδη ελκυστική για τις γυναίκες που αγαπούν την επιστήμη. Θα γινόταν ακόμη πιο ελκυστική, αν πρόσφερε ουσιαστικά ίσες ευκαιρίες σε όλα τα μέλη της, ανεξαρτήτως φύλου, μακριά από ομοκοινωνικές ομάδες και αποφεύγοντας την αναπαραγωγή και την προσκόλληση σε στερεότυπα και φυλετικούς ρόλους. Υπάρχουν ήδη ορισμένες ρυθμίσεις που στοχεύουν στην κατάργηση αυτής της μεροληψίας (όπως η προκαθορισμένη αναλογία ανδρών-γυναικών σε ερευνητικά προγράμματα κ.λπ., συχνά υπέρ της συμμετοχής γυναικών). Παρ’ όλ’ αυτά, για τη διασφάλιση της πρακτικής και ουσιαστικής εφαρμογής αυτών των ρυθμίσεων, θα ήταν χρήσιμη η δημιουργία αντίστοιχων θεσμοθετημένων φορέων ελέγχου. 

Σε κάθε περίπτωση το πιο κρίσιμο σημείο, κατά τη γνώμη μου, είναι ο επαναπροσδιορισμός της θεώρησής μας επί του συγκεκριμένου θέματος, ως κοινωνία γενικότερα και ως επιστημονική κοινότητα πιο συγκεκριμένα. Και είναι αρκετά ελπιδοφόρο το γεγονός ότι, καθώς τη σκυτάλη λαμβάνουν νεότερες γενιές, διαφαίνεται μία πιο σύγχρονη, βελτιωμένη προσέγγιση σε αυτό. Ωστόσο, χρειάζεται να υπάρξουν ριζικές αλλαγές, ειδικά σε νεαρή ηλικία και στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, όπου σήμερα προωθούνται οι δυαδικοί ρόλοι, έτσι ώστε οι ώριμοι ενήλικες να συμπεριφέρονται και να ενεργούν αυθόρμητα πάνω στον άξονα της ισοτιμίας των φύλων σε οποιοδήποτε επαγγελματικό και κοινωνικό περιβάλλον, χωρίς την ανάγκη για πρόσθετους κανόνες και επιτήρηση.

Αν μπορούσες να δώσεις μια συμβουλή σε νεαρά κορίτσια που ενδιαφέρονται να ασχοληθούν με την επιστήμη, ποια θα ήταν αυτή?

Η συμβουλή μου θα ήταν ότι, οι γυναίκες δεν πρέπει να αποθαρρύνονται από τις όποιες συνθήκες επικρατούν, και να ακολουθούν αυτό για το οποίο οι ίδιες πιστεύουν πως είναι γεννημένες, και όχι τι πιστεύουν οι οικογένειές τους ή η κοινωνία,  θέτοντας τις δικές τους προτεραιότητες για τη ζωή τους. Η επιστήμη ανήκει σε όποιο άτομο την αγαπά και την υπηρετεί. 
 

Μάθετε περισσότερα για τη Δρ. Χριστοδούλου στον σύνδεσμο της ομάδας της ή ακολουθήστε την στο LinkedΙn.